Dyskalkulia u dzieci – co to jest i jak wpływa na naukę dziecka?

Spis treści:

Dyskalkulia to jedno ze specyficznych zaburzeń rozwojowych, objawiające się poważnymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Często nazywana bywa „dysleksją matematyczną”, ponieważ analogicznie do dysleksji (która dotyczy czytania i pisania) dyskalkulia dotyczy głównie liczenia i operowania liczbami.

Dziecko z dyskalkulią ma problemy z rozumieniem liczb, wykonywaniem nawet prostych działań arytmetycznych oraz z rozpoznawaniem symboli matematycznych (np. znaków “+”, “−”, “÷”, ułamków). Trudności te nie wynikają z braku inteligencji ani lenistwa – dyskalkulia absolutnie nie świadczy o niższym potencjale intelektualnym dziecka. Jest to zaburzenie o podłożu neurobiologicznym, gdzie pewne obszary mózgu (odpowiedzialne za przetwarzanie informacji liczbowych) funkcjonują inaczej. Dlatego nie należy obwiniać dziecka ani nauczyciela za niepowodzenia w matematyce – przyczyną dyskalkulii nie jest brak starań czy słabe nauczanie, lecz wrodzone różnice w działaniu mózgu.

Wpływ dyskalkulii na naukę w szkole:

Dziecko z dyskalkulią często zmaga się z arytmetyką na każdym kroku – dodawanie, odejmowanie, mnożenie czy dzielenie sprawiają mu wyjątkową trudność. Może zdarzać się, że uczeń umie na pamięć wyrecytować tabliczkę mnożenia, ale nie potrafi zastosować tej wiedzy w praktycznych zadaniach. Problemy przejawiają się też przy porównywaniu wielkości liczb, odczytywaniu liczb wielocyfrowych (np. potrafi pomylić kolejność cyfr), rozumieniu pojęć typu „większy/mniejszy”, „połowa” czy „ćwierć”, a nawet w tak pozornie prostych kwestiach, jak odczytywanie godzin na zegarze czy liczenie drobnych pieniędzy. Dyskalkulia wpływa negatywnie głównie na osiągnięcia z matematyki, ale jej skutki mogą być szersze – dzieci z tym zaburzeniem miewają także kłopoty w innych przedmiotach wymagających operowania liczbami lub analizowania zależności. Przykładowo, mogą pojawić się trudności w zrozumieniu skali na mapach (geografia), jednostek miar w przyrodzie i chemii, obliczeń w fizyce czy nawet w przedmiotach technicznych i historycznych (np. chronologia wydarzeń). Zdarza się, że problemy przejawiają się nawet na zajęciach wychowania fizycznego, gdy trzeba odmierzyć czas ćwiczenia czy liczyć punkty w grze. Co ważne, dyskalkulia bywa stygmatyzująca – dziecko może doświadczać frustracji, wstydu, a nawet niechęci do szkoły z powodu ciągłych niepowodzeń w matematyce. Dlatego tak istotne jest zrozumienie istoty tego zaburzenia i odpowiednie wsparcie ucznia.

Jak przebiega diagnoza dyskalkulii?

Rozpoznanie dyskalkulii wymaga przeprowadzenia profesjonalnej diagnozy przez specjalistów w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Nie należy samemu stawiać takiej diagnozy – jeśli podejrzewamy u dziecka dyskalkulię, konieczna jest konsultacja w poradni, gdzie przeprowadzone będą odpowiednie testy diagnostyczne. W praktyce diagnozowaniem zajmują się psychologowie i pedagodzy (czasem również neuropsychologowie lub logopedzi), którzy mają doświadczenie w trudnościach w uczeniu się.

Badanie w kierunku dyskalkulii jest dość złożonym procesem i odbywa się zwykle na kilku sesjach. W poradni specjalista najpierw przeprowadzi z rodzicem szczegółowy wywiad rozwojowy, pytając o przebieg wczesnego rozwoju dziecka, jego zdrowie, postępy i trudności w nauce (zwłaszcza z matematyki) oraz zainteresowania i mocne strony.

Następnie dziecko poddawane jest serii badań psychologicznych i pedagogicznych, wykorzystujących standaryzowane narzędzia. Oceniany jest m.in. poziom funkcji poznawczych i inteligencji, aby upewnić się, że trudności nie wynikają z ogólnego obniżenia sprawności umysłowej. Badane są też szczegółowo umiejętności matematyczne dziecka (np. rozumienie pojęć liczbowych, wykonywanie działań na liczbach, rozwiązywanie zadań) oraz strategie, jakimi posługuje się ono przy liczeniu. Sprawdza się również, w jakim tempie dziecko pracuje i jakie popełnia błędy, co pomaga określić zakres i charakter jego trudności. Często diagnoza obejmuje dodatkowo ocenę funkcji wzrokowo-przestrzennych, słuchowych, pamięci roboczej oraz innych obszarów poznawczych powiązanych z matematyką. Ważne jest też wykluczenie innych przyczyn – specjalista upewni się, że problemy z liczeniem nie wynikają np. z wady wzroku, słuchu czy z innego rodzaju zaburzeń rozwojowych.

W trakcie diagnozy poradnia prosi zazwyczaj o dostarczenie różnych materiałów z dotychczasowej nauki dziecka – np. zeszytów z matematyki, prac klasowych, kartkówek – oraz opinii od nauczyciela matematyki i wychowawcy. Te materiały pozwalają zobaczyć, z czym dokładnie uczeń ma kłopoty na co dzień i jak wygląda jego sposób rozumowania. Pełna diagnoza dyskalkulii nie odbywa się podczas jednej wizyty – potrzebne jest szersze spojrzenie i często także badania kontrolne. Zdarza się, że u młodszych dzieci (klasy I–III szkoły podstawowej) specjaliści wstrzymują się z ostatecznym orzeczeniem dyskalkulii, opisując na razie ryzyko specyficznych trudności – wynika to z faktu, że pewne funkcje poznawcze dojrzewają nieco później i pełnoprawną diagnozę dyskalkulii najczęściej stawia się dopiero około IV klasy i później. Mimo to, wczesne sygnały (już w przedszkolu czy nauczaniu początkowym) są bardzo istotne – im wcześniej zostaną wykryte trudności, tym szybciej można podjąć działania wspierające.

Po zakończeniu procesu badawczego rodzice otrzymują pisemną opinię psychologiczno-pedagogiczną stwierdzającą występowanie dyskalkulii (o ile diagnoza się potwierdzi). W opinii tej znajduje się wyjaśnienie przyczyn szkolnych trudności dziecka oraz szczegółowe zalecenia, jak wspierać dziecko w nauce – zarówno w szkole, jak i w domu. Taka opinia jest oficjalnym dokumentem, z którym następnie można udać się do szkoły, aby wdrożyć dla dziecka odpowiednią pomoc.

Dlaczego diagnoza dyskalkulii jest tak ważna?

Wczesne rozpoznanie dyskalkulii jest kluczowe, ponieważ umożliwia szybkie udzielenie dziecku właściwej pomocy i uniknięcie narastania zaległości. Nieleczone specyficzne trudności w nauce matematyki mogą prowadzić do szeregu konsekwencji – dziecko, które ciągle ponosi porażki, może stracić wiarę w siebie, unikać lekcji, rozwinąć lęk szkolny, a nawet całkowicie zniechęcić się do edukacji. Właściwa diagnoza temu zapobiega. Jak podkreślają specjaliści, najważniejszym czynnikiem „leczącym” dyskalkulię jest właśnie odpowiednio wczesna diagnoza pojawiających się trudności. Dzięki niej można szybko wdrożyć działania zaradcze, zapobiec utrwaleniu się nieprawidłowych nawyków oraz pogłębianiu szkolnych zaległości. Innymi słowy, diagnoza jest pierwszym i najważniejszym krokiem, który pozwala dziecku i jego opiekunom zrozumieć naturę problemu i zacząć sobie z nim radzić.

Co więcej, formalne potwierdzenie dyskalkulii w postaci opinii specjalistycznej chroni dziecko przed niesprawiedliwą oceną. Mając diagnozę, nauczyciele wiedzą, że trudności ucznia wynikają z zaburzenia, a nie z lenistwa czy braku zdolności – dzięki temu mogą odpowiednio dostosować wymagania edukacyjne i sposób oceniania. Dla dziecka sama świadomość, że jego problem ma nazwę i przyczynę, bywa ulgą: rozumie ono, że nie jest “gorsze” od kolegów, tylko potrzebuje innego sposobu nauki. Diagnoza otwiera też drogę do specjalistycznej pomocy (np. zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, terapii pedagogicznej), które pozwalają dziecku stopniowo pokonywać trudności. Podsumowując, warto diagnozować dyskalkulię jak najwcześniej, bo właściwe rozpoznanie to warunek skutecznego wsparcia – im szybciej zaczniemy działać, tym większa szansa, że dziecko nadrobi zaległości i pozyska wiarę we własne możliwości mimo problemów z matematyką.

Opinia z poradni psychologiczno-pedagogicznej – jak ją uzyskać i do czego uprawnia?

Opinię o dyskalkulii może wydać publiczna lub niepubliczna poradnia psychologiczno-pedagogiczna. Publiczne poradnie (PPP) są bezpłatne, ale czas oczekiwania na diagnozę bywa długi. Alternatywą są niepubliczne poradnie PPP, które odpłatnie przeprowadzają diagnozy – kluczowe jest jednak, by taka poradnia miała oficjalny status nadany przez kuratorium oświaty. Tylko wtedy wydawane opinie mają moc prawną i są honorowane przez szkoły. Przykładem jest Centrum Wspomagania Rozwoju Senso Senso w Warszawie – placówka ta uzyskała status niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej i widnieje w oficjalnym Rejestrze Szkół i Placówek Oświatowych (RSPO nr 483760). Dzięki temu opinie o dyskalkulii wydawane przez Senso Senso są dokumentami urzędowymi uznawanymi we wszystkich przedszkolach i szkołach. Innymi słowy, rodzic nie musi już dodatkowo potwierdzać diagnozy w poradni publicznej – z taką opinią od razu można iść do szkoły dziecka, a szkoła ma obowiązek ją respektować.

Proces uzyskania opinii

Należy zgłosić dziecko na diagnozę (zwykle telefonicznie lub online, często dostępne są szybkie terminy). Przed badaniem rodzice wypełniają wniosek i dostarczają wymagane dokumenty, np. opinię od nauczyciela i wychowawcy oraz próbki prac dziecka, o czym była mowa wyżej. Specjaliści poradni przeprowadzają następnie opisaną wyżej diagnozę dyskalkulii – często w zespole (psycholog + pedagog), aby całościowo ocenić sytuację ucznia. Po zakończeniu badań rodzic otrzymuje pisemną opinię stwierdzającą specyficzne trudności w uczeniu się matematyki (dyskalkulię) u dziecka. Warto wiedzieć, że taką opinię można uzyskać najwcześniej po ukończeniu III klasy szkoły podstawowej, a najpóźniej do końca szkoły podstawowej – wynika to z przepisów oświatowych, które zakładają, że dopiero po kilku latach nauki można definitywnie potwierdzić specyficzne trudności (we wcześniejszych latach można natomiast zdiagnozować ryzyko dysleksji/dyskalkulii). Opinie wydane w klasach 4–8 zachowują ważność aż do końca edukacji szkolnej danego ucznia, nie ma więc potrzeby powtarzania diagnozy co roku.

Do czego uprawnia ucznia opinia o dyskalkulii?

Przede wszystkim do dostosowania wymagań edukacyjnych i warunków sprawdzianów do jego potrzeb. Mając opinię z poradni, szkoła (rada pedagogiczna i dyrekcja) ustala dla ucznia indywidualny plan wsparcia. W praktyce oznacza to, że nauczyciele powinni wdrożyć zalecenia z opinii – np. na lekcjach matematyki unikać publicznego wywoływania do tablicy, zadbać o dodatkowe wyjaśnienia trudniejszych pojęć, pozwolić dziecku korzystać z pomocy naukowych. Podczas klasówek i egzaminów uczeń z dyskalkulią ma prawo do pewnych udogodnień. Należą do nich między innymi:

Wydłużony czas na sprawdzianach i egzaminach, tak aby wolniejsze tempo pracy nie uniemożliwiło dziecku pokazania swojej wiedzy. Zwykle przedłużenie wynosi rzeczowe kilkanaście minut (na egzaminie ósmoklasisty czy maturze nawet do 30 minut dodatkowo).
Możliwość korzystania z kalkulatora lub tablic matematycznych przy zadaniach obliczeniowych. Dzięki temu uczeń może skupić się na rozumieniu zadania, a nie na żmudnym liczeniu w pamięci, które sprawia mu trudność.
Dostosowane kryteria oceniania zadań matematycznych – nauczyciel powinien w większym stopniu oceniać sposób rozumowania i poprawność zastosowanej metody, a mniej rygorystycznie podchodzić do drobnych błędów obliczeniowych. Innymi słowy, jeżeli dziecko dobrze pojęło, jak rozwiązać zadanie, ale pomyliło się w rachunkach, ocena powinna to uwzględniać.

Ponadto, w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole, dziecko z dyskalkulią może być objęte indywidualnymi zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi (terapią pedagogiczną) z matematyki. Zajęcia takie odbywają się zwykle raz w tygodniu na terenie szkoły lub poradni i są prowadzone przez specjalistę. Ich celem jest ćwiczenie z dzieckiem tych obszarów, które sprawiają trudność – np. usprawnianie rozumienia podstawowych pojęć matematycznych, trenowanie prostych obliczeń, rozwijanie percepcji wzrokowej i pamięci operacyjnej potrzebnej w matematyce. Co ważne, posiadanie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej jest również honorowane przez okręgowe komisje egzaminacyjne – uczeń zdający ważne egzaminy (ósmoklasisty, maturalny) na podstawie takiej opinii ma oficjalnie przyznane wyżej opisane dostosowania (wydłużony czas, itp.). Dzięki temu może podejść do egzaminu na równych prawach z rówieśnikami, mimo swoich specjalnych potrzeb.

Wsparcie dziecka z dyskalkulią – kluczowe działania

Oprócz formalnych dostosowań i praw, najważniejsze jest codzienne wsparcie emocjonalne i dydaktyczne dla dziecka z dyskalkulią. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele powinni pamiętać, że takie dziecko wymaga indywidualnego podejścia i dużo cierpliwości. Nie wolno wywierać nadmiernej presji ani karać za niepowodzenia – zamiast tego należy chwalić nawet drobne postępy i zachęcać do podejmowania kolejnych prób.Dziecko musi czuć, że ma wsparcie i że jego wartość nie jest mierzona ocenami z matematyki. Warto uświadomić także klasie (rówieśnikom), na czym polega dyskalkulia – aby uniknąć wyśmiewania czy wykluczenia, które mogłyby dodatkowo obniżyć samoocenę dziecka.

Nauczyciele mogą dostosowywać materiały dydaktyczne do potrzeb ucznia (np. dawać więcej zadań praktycznych, stosować pomoce wizualne, wykresy, układanki). Rodzice zaś powinni współpracować ze szkołą i także w domu pomagać dziecku utrwalać umiejętności w bezstresowy sposób. Przydatne są różne gry i zabawy rozwijające myślenie matematyczne – np. wspólne liczenie przedmiotów, granie w gry planszowe z kostką (liczenie oczek), mierzenie składników podczas gotowania, zabawa w sklep (wydawanie reszty) czy odczytywanie godziny z zegara. Takie codzienne aktywności mogą pomóc dziecku oswoić liczby w praktycznym kontekście.

Na koniec warto zaznaczyć pozytywny aspekt: dzieci z dyskalkulią bardzo często wykazują talenty w innych dziedzinach, np. artystycznych, sportowych lub językowych. Trudności z matematyki absolutnie nie przekreślają ich sukcesów w szkole – mogą świetnie radzić sobie z czytaniem, pisaniem, muzyką czy plastyką. Rolą dorosłych jest pomóc dziecku odkryć i rozwijać te mocne strony, by mogło budować poczucie własnej wartości mimo kłopotów z liczeniem. Dzięki odpowiedniemu wsparciu, akceptacji i wyrozumiałości, dziecko z dyskalkulią ma szansę nie tylko nadrobić zaległości z matematyki na miarę swoich możliwości, ale też osiągać sukcesy w innych obszarach i z optymizmem patrzeć w przyszłość.

Podsumowanie

Dyskalkulia jest poważnym, lecz możliwym do zdiagnozowania i wsparcia zaburzeniem uczenia się. Im wcześniej zostanie rozpoznana, tym lepiej – diagnoza otwiera drogę do skutecznej pomocy dziecku i dostosowania wymagań edukacyjnych do jego potrzeb. Rodzice nie powinni obawiać się sięgać po opinię specjalistów; ta wiedza pozwoli im działać wspólnie ze szkołą dla dobra dziecka. Przy właściwym podejściu pedagogicznym, terapiach oraz życzliwym zrozumieniu ze strony otoczenia, uczeń z dyskalkulią może z powodzeniem rozwijać swoje zdolności i pokonywać szkolne trudności, nie tracąc przy tym motywacji i wiary w siebie.

Bibliografia

Bogdanowicz, M. (2011). Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki – dyskalkulia. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
Bogdanowicz, M., Adryjanek, A. (2004). Uczeń z dysleksją w szkole. Warszawa: WSiP.
Cieszyńska, J., Korendo, M. (2007). Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń rozwoju. Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne.
Grabowska, A., & Firkowska-Mankiewicz, A. (2011). Neuropsychologia rozwojowa. Warszawa: PWN.
Krasowicz-Kupis, G. (2008). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu – dysleksja, dysgrafia, dysortografia. Warszawa: PWN.
Rybakowski, J., Gałkowski, T. (red.) (2009). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: PWN.
7. Bogdanowicz, M. (2002). „Dyskalkulia rozwojowa – diagnoza i terapia.” Psychologia Wychowawcza, 45(6), 13–21.
8. Szewczuk, W. (2004). „Trudności w uczeniu się matematyki – podejście psychopedagogiczne.” Edukacja i Dialog, nr 10.
9. Stępień, J. (2015). „Diagnoza i wspomaganie ucznia z dyskalkulią.” Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 6, s. 32–41.
10. Ministerstwo Edukacji i Nauki – Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
11. Centralna Komisja Egzaminacyjna – Informacje o dostosowaniach warunków egzaminacyjnych dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.
12. Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna – Centrum Wspomagania Rozwoju Senso Senso, Warszawa: https://sensosenso.pl.