ADOS 2 – na czym polega badanie? Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu

W psychiatrii i psychologii klinicznej stosuje się wiele narzędzi diagnostycznych. Mogą to być kwestionariusze, testy psychologiczne, wywiady strukturalne prowadzone z pacjentem i jego rodziną, a także testy obserwacyjne, które pozwalają zobaczyć zachowanie w określonych sytuacjach.

Wspólnym celem wszystkich tych metod jest zebranie obiektywnych danych, które pomogą w postawieniu diagnozy.

Na tym tle możemy przejść do szczegółowego omówienia ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule – Second Edition) – narzędzia, które zyskało miano złotego standardu w diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD).

Jak dokładnie wygląda badanie?

Czym jest test ADOS-2?

ADOS-2 jest wielowymiarowym testem psychologicznym, który stosuje się w ocenie ASD u dzieci, młodzieży i dorosłych. Narzędzie opiera się na bezpośredniej obserwacji zachowania pacjenta i oceny sposobów jego funkcjonowania w kontakcie z drugim człowiekiem.

Podczas przeprowadzania procedury specjalista aranżuje krótkie zadania – mogą to być zabawy, rozmowa lub aktywności wymagające współpracy. Celem nie jest sprawdzenie umiejętności, ale analiza tego, w jaki sposób osoba nawiązuje kontakt, komunikuje się, reaguje na emocje i zmiany.

Jak wygląda badanie ADOS-2?

Test uwzględnia pięć modułów, które dobiera się w zależności od wieku i poziomu rozwoju językowego. Inne aktywności proponuje się w przypadku dzieci, które jeszcze nie mówią, a inne nastolatkom czy osobom dorosłym, które posługują się płynną mową. Dzięki temu obserwacja może być trafna i porównywalna w różnych grupach wiekowych.

Moduł dla małych dzieci (Toddler Module) – dla najmłodszych pacjentów (12-30 miesięcy), jeszcze nieposługujących się mową płynną.
Moduł 1 – dla dzieci, które nie mówią lub używają pojedynczych słów.
Moduł 2 – dla osób mówiących prostymi zdaniami.
Moduł 3 – dla dzieci starszych i nastolatków posługujących się rozbudowanym językiem.
Moduł 4 – dla młodzieży i dorosłych z płynną mową.

Wynik ADOS-2 skupia się na różnych obszarach – porządkuje zachowania w dwóch głównych kategoriach:

Social Affect (SA) – komunikacji i interakcjach społecznych,
Restricted and Repetitive Behaviors (RRB) – powtarzalnych zachowaniach, mocno ukierunkowanych zainteresowaniach i trudnościach w dopasowywaniu się do zmienności otoczenia.

Każdy obszar oceniany jest punktowo, a uzyskane sumy wskazują, czy obserwowane cechy mieszczą się w spektrum autyzmu. Dodatkowo stosuje się Calibrated Severity Score (CSS) – skalę nasilenia objawów (1-10), niezależną od wieku i wybranego modułu.

Kto opracował ADOS 2, test wykorzystywany w procesie diagnostycznym ASD?

ADOS-2 został opracowany przez prof. Catherine Lord i jej współpracowników – Pamelę C. DiLavore, Susan Risi, Katharine Gotham oraz Somer Bishop.

Pierwsza wersja narzędzia (ADOS) powstała w latach 80. i 90. XX wieku. Została oparta na długoletnich badaniach nad wczesnym rozwojem dzieci i specyfiką zachowań obserwowanych u osób ze spektrum autyzmu.

Wersja ADOS-2, wydana w 2012 roku, stanowi rozszerzoną i udoskonaloną formę tego testu. Dodano w niej m.in. Toddler Module (dla dzieci od 12. miesiąca życia), poprawiono algorytmy diagnostyczne i wprowadzono skalę nasilenia objawów (CSS). W ten sposób udało się zwiększyć trafność i porównywalność wyników.

Co to znaczy, że badanie ADOS-2 jest złotym standardem?

Procedury określane „złotym standardem” odnoszą się do takich badań, testów czy kwestionariuszy, które pozwalają uzyskać najrzetelniejsze, najdokładniejsze i najbardziej wiarygodne wyniki.

Z jakich względów ADOS-2 uznaje się za najlepsze narzędzie do diagnozy autyzmu (zaburzeń ze spektrum autyzmu)?

Procedura badania jest ściśle ustandaryzowana. Specjalista postępuje według jasno określonych kroków, a sposób punktowania zachowań jest jednolity.
Wyniki uzyskane w różnych ośrodkach można ze sobą porównywać, a powtarzanie testu pozwala wyciągać trafne wnioski.
ADOS-2 ma wysoką trafność i czułość. Protokół obserwacji objawów autyzmu pozwala scharakteryzować objawy, które mogą być podstawą do postawienia rozpoznania.
Test jest uniwersalny (ze względu na moduły, które można dostosować do wieku pacjenta i poziomu rozwoju mowy).
Samo badanie ADOS-2 opiera się na bezpośredniej zabawie z diagnostą i obserwacji zachowania małego pacjenta. Relacja rodzica lub opiekuna jest jego uzupełnieniem.

Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu – czy test ADOS-2 pozwala potwierdzić lub wykluczyć zaburzenie?

Określanie badania „złotym standardem” nie jest równoznaczne z tym, że wyniki testu zawsze dają pewną i jednoznaczną diagnozę. Niemniej biorąc pod uwagę wszystkie cechy ADOS-2 w wielu oficjalnych rekomendacjach międzynarodowych stowarzyszeń psychologów (w blisko 20 krajach), podkreśla się, że żadne inne pojedyncze narzędzie nie ma tak dużej wartości klinicznej.

Wciąż jednak konieczne jest patrzenie szerszą perspektywą na rezultaty badania ADOS-2 – wyniki testu zawsze zestawia się z wywiadem rodzinnym i innymi badaniami psychologicznymi.

W Senso Senso cały proces diagnostyczny jest prowadzony etapowo, zgodnie z międzynarodowymi standardami i na podstawie pracy zespołu specjalistów, którzy łączą różne perspektywy.

Jak przebiega badanie ADOS-2 – co musi wiedzieć pacjent?

Diagnostyka zaburzeń ze spektrum autyzmu z wykorzystaniem ADOS-2 odbywa się podczas konsultacji psychologicznej. Średni czas poświęcany na przeprowadzenie testu zależy od wybranego modułu i przede wszystkim od reakcji osoby badanej.

Zwykle przeprowadzenie badania ADOS-2 trwa od 40 do 60 minut. U najmłodszych pacjentów obserwacja zachowań związanych z autyzmem bywa krótsza, a u starszych dzieci i dorosłych – bardziej rozbudowana.

Po zakończeniu spotkania psycholog-diagnosta nie przekazuje od razu wyników. Specjalista w pierwszej kolejności musi przeanalizować zebrany materiał w połączeniu z innymi informacjami diagnostycznymi.

W Senso Senso etap badania z wykorzystaniem narzędzia ADOS-2 poprzedza wstępna konsultacja i szczegółowy wywiad z rodzicem lub opiekunem (ADI-R). Po nim pacjent przechodzi inne badania psychologiczne, standaryzowane testy rozwojowe (ASRS) oraz analizę zachowania w domu i środowisku poza nim. Pełną diagnozę (w formie opinii), która stanowi podstawę do opracowania planu kompleksowej opieki, przedstawia lekarz psychiatra.

Toddler Module – dla dzieci od 12 do 30 miesięcy

Podczas badania psycholog sprawdza, czy rozwój i umiejętności są zgodne z normami dla grupy wiekowej, w której znajduje się mały pacjent. W tym okresie nawet kilka miesięcy może różnicować stopień rozwoju dziecka – interpretacja wyników testu ADOS-2 mocno zależy od wieku.

Podczas badania specjalista tworzy sytuacje, w których sprawdza, czy maluch spontanicznie reaguje na obecność drugiej osoby. Mogą to być zabawy z prostymi przedmiotami (np. klockami lub zabawkami wydającymi dźwięki). W określonych sytuacjach psycholog może wywołać lekkie zaskoczenie (np. zmienić zasady zabawy) i obserwować, jak dziecko zareaguje na zmianę.

Psycholog-diagnosta sprawdza, czy maluch patrzy w kierunku, w którym wskazuje dorosły, czy podaje przedmiot oraz jak okazuje emocje. Wiele uwagi poświęca się spontanicznej komunikacji niewerbalnej – gestom, mimice czy nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.

Moduł 1 – dla dzieci, które nie mówią lub używają pojedynczych słów

W tym module psycholog zachęca dziecko do prostych interakcji. Mogą to być zabawy w naśladowanie, wspólne oglądanie książeczki albo aktywności z zabawkami, które wymagają zwrócenia się o pomoc do dorosłego.

Specjalista uważnie obserwuje, czy dziecko sygnalizuje swoje potrzeby i jak reaguje na próby nawiązania kontaktu. Analizuje, w jaki sposób używa gestów i mimiki zamiast mowy. Sprawdza też, czy potrafi pokazać zainteresowanie przedmiotem, wskazać coś palcem lub spojrzeć w kierunku, który proponuje dorosły.

Moduł 2 – dla osób posługujących się prostymi zdaniami

Proces diagnostyczny z wykorzystaniem modułu 2 ADOS-2 ukierunkowany jest na dziecko, które potrafi już używać krótkich zdań, ale jego język nie jest jeszcze swobodny ani w pełni rozbudowany. Tutaj aktywności stają się nieco bardziej wymagające, jednak badanie to wciąż proste rozmowy i wspólna zabawa z wykwalifikowanym diagnostą. Mogą to być sytuacje wymagające współpracy przy układaniu klocków albo omawianiu prostych obrazków.

Specjalista sprawdza, czy dziecko potrafi używać mowy w celu nawiązania kontaktu, poproszenia o coś, podzielenia się informacją lub opisania podstawowych emocji. Zwraca uwagę na to, czy jego wypowiedzi są zrozumiałe, czy dziecko spontanicznie inicjuje dialog i czy reaguje na propozycje rozmówcy. Ocenia również zdolność posługiwania się wyobraźnią, komunikację niewerbalną (gesty, spojrzenia, mimikę), a także obecność zachowań powtarzalnych czy nietypowych zainteresowań.

Moduł 3 – dla starszych dzieci i nastolatków z rozwiniętą mową

W module 3 specjalista może skupić się bardziej na ocenie komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Badanie opiera się głównie na rozmowie o codziennym życiu, relacjach z rówieśnikami czy planach na przyszłość. Psycholog może poprosić o opowiedzenie historii, opisanie obrazka czy odegranie krótkiej scenki.

Na tym etapie analizuje się sposób prowadzenia dialogu – płynność wypowiedzi, adekwatność odpowiedzi i umiejętność podtrzymywania rozmowy na różne tematy. Specjalista obserwuje, jak dziecko interpretuje zachowania i emocje innych, czy dostrzega perspektywę rozmówcy i jak reaguje, gdy temat ulega nagłej zmianie. Ocenia również bogactwo gestów, ton głosu i mimikę, ponieważ są one częścią komunikacji społecznej.

Moduł 4 – dla młodzieży i osób dorosłych

U dorosłych badanie polega przede wszystkim na rozmowie. Psycholog zadaje pytania dotyczące relacji, zainteresowań, planów czy doświadczeń szkolnych i zawodowych. Specjalista sprawdza w trakcie rozmowy czy u osoby badanej występują objawy charakterystyczne dla ASD – zwraca uwagę na to, jak pacjent radzi sobie z podtrzymywaniem kontaktu, jak okazuje emocje i czy reaguje na sygnały rozmówcy.

Podczas spotkania pojawiają się też zadania wymagające narracji. Badany może zostać poproszony o opowiedzenie historii na podstawie ilustracji lub zinterpretowanie wydarzenia przedstawionego na obrazku. Celem nie jest sprawdzenie kreatywności czy wiedzy, lecz przyjrzenie się temu, jak osoba dorosła organizuje wypowiedź, czy dostrzega punkt widzenia innych ludzi i jak reaguje na nowe wątki w rozmowie.

Ocena zachowań pacjenta w module 4 wymaga dużego doświadczenia specjalistów, ponieważ specyficzne objawy mogą być mniej widoczne niż w dzieciństwie. W Senso Senso dla osób dorosłych zaplanowaliśmy całą ścieżkę diagnostyczną w kierunku zaburzeń ze spektrum. Pacjenci, którzy podejrzewają u siebie takie trudności, mogą liczyć na pełne wsparcie.

Czy ADOS-2 jest wiarygodny?

Wiarygodność testów psychologicznych opisuje się z dwóch perspektyw.

Pierwszy to trafność (validity) – czyli w jakim stopniu narzędzie mierzy to, do czego zostało stworzone.
Druga to rzetelność (reliability) – czyli powtarzalność wyników, gdy badanie przeprowadza się zgodnie z procedurą.

W licznych publikacjach naukowych potwierdzono, że ADOS-2 spełnia oba wymagania na bardzo wysokim poziomie – w wielu pracach wartości czułości sięgają 90-95%. Rzetelność testu również jest oceniana wysoko – przy prawidłowym przeszkoleniu diagnosty, wyniki są porównywalne.

Jednak, jak każde narzędzie także test ADOS 2 ma swoje ograniczenia. Podkreśla się, że swoistość ADOS-2 – czyli zdolność do odróżniania autyzmu od innych zaburzeń – jest niższa. Dotyczy to zwłaszcza dorosłych pacjentów z zaburzeniami lękowymi czy schizofrenią.

Bibliografia

Rynkiewicz, A., & Kulik, M. (2013). Wystandaryzowane, interaktywne narzędzia do diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu a nowe kryteria diagnostyczne DSM-5. Psychiatria, 10(2), 41-48.
Rea, H. M., Øien, R. A., Shic, F., Webb, S. J., & Ratto, A. B. (2023). Sex differences on the ADOS-2. Journal of Autism and Developmental Disorders, 53(7), 2878-2890.
Kostecka, A. (2024). Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu dawniej i dziś a możliwości wczesnego wspomagania rozwoju dzieci. Studia Edukacyjne, (73), 149-167.
Bishop, S. L., & Lord, C. (2023). Commentary: Best practices and processes for assessment of autism spectrum disorder–the intended role of standardized diagnostic instruments. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 64(5), 834-838.
Bołtuć, I., Dworzańska, M. (2022). Spektrum autyzmu – spojrzenia. Częstochowa: Fundacja Formy.
Pereira, T., & Lousada, M. (2023). Psychometric properties of standardized instruments that are used to measure pragmatic intervention effects in children with developmental language disorder: A systematic review. Journal of Autism and Developmental Disorders, 53(5), 1764-1780.
McCrimmon, A., & Rostad, K. (2014). Test review: Autism diagnostic observation schedule, (ADOS-2) manual (Part II): Toddler module. Journal of Psychoeducational assessment, 32(1), 88-92.
Lord, C., Rutter, M., Goode, S., Heemsbergen, J., Jordan, H., Mawhood, L., & Schopler, E. (1989). Autism diagnostic observation schedule: A standardized observation of communicative and social behavior. Journal of autism and developmental disorders, 19(2), 185-212.
Chojnicka, I., & Płoski, R. (2012). Polish version of the ADOS (autism diagnostic observation schedule-generic). Psychiatria polska, 46(5), 781-789.
Greene, R. K., Vasile, I., Bradbury, K. R., Olsen, A., & Duvall, S. W. (2022). Autism Diagnostic Observation Schedule (ADOS-2) elevations in a clinical sample of children and adolescents who do not have autism: Phenotypic profiles of false positives. The Clinical Neuropsychologist, 36(5), 943-959.
Hus, V., & Lord, C. (2014). The autism diagnostic observation schedule, module 4: revised algorithm andstandardized severity scores. Journal of autism and developmental disorders, 44(8), 1996-2012.