Objawy spektrum autyzmu u dzieci – jak rozpoznać i kiedy zgłosić się po pomoc?

Dziecko, które „żyje we własnym świecie” – to bardzo krzywdzący stereotyp, od lat utrzymujący się w odniesieniu do małych pacjentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Czy tak naprawdę takie określenie nie pasuje do każdego z nas? Wszyscy przecież posiadamy inny zestaw cech i przeżywamy codzienne sytuacje na różne sposoby.

Dlaczego więc wciąż tak trudno zrozumieć, że to samo dotyczy funkcjonowania dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu? Zachowania, które powszechnie uznaje się za „inne”, dla wielu rodzin są po prostu normą. I w taki sposób warto do tego podchodzić – z dużym zrozumieniem, świadomością i chęcią dostosowania się do rzeczywistości. 

Warto wiedzieć, w jakich obszarach rozwój dziecka ze spektrum przebiega inaczej. „Mierzyć się” nie znaczy walczyć.

Pierwsze objawy autyzmu – co i kiedy może wzbudzić nasz niepokój?

Pierwsze miesiące życia z niemowlęciem to czas, w którym rodzice z uwagą obserwują każdy gest i reakcję malucha. Wszystko jest nowe, inne i niespotykane. Zwykle czekamy na uśmiech, kontakt wzrokowy czy reakcję na głos. U części dzieci takie momenty pojawiają się później albo wyglądają inaczej niż u rówieśników.

Rozwój dziecka przebiega w indywidualnym tempie. Pediatrzy i psychologowie wskazują orientacyjne okresy, w których można oczekiwać określonych umiejętności (na przykład siadania, gaworzenia czy pierwszych kroków). Nie są to jednak sztywne granice. Zawsze mówimy o pewnym przedziale czasowym, ponieważ każde dziecko rozwija się w innym tempie.

Dlaczego dobrze znać te zakresy? Bo dopiero wyraźne odchylenie od nich powinno wzbudzić naszą czujność. Jeśli niemowlę w ogóle nie nawiązuje kontaktu wzrokowego, nie reaguje na dźwięki lub jego rozwój społeczny wydaje się zatrzymany, to może być to sygnał dla rodzica, że warto przyjrzeć się uważniej innym cechom i kierunkom ich dalszego rozwoju.

Gdy pojawia się niepokój, najlepiej porozmawiać z pediatrą. Jeśli obawy wzbudzą wątpliwości także u lekarza, ten z pewnością skieruje rodzinę na konsultację z zespołem specjalistów. 

Jakie są pierwsze objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu u niemowląt i dzieci?

Pierwsze symptomy autyzmu mają różny obraz. U jednych dzieci pojawiają się wcześnie, u innych stają się wyraźniejsze dopiero po kilku miesiącach czy po około 2 latach życia. Najczęściej dotyczą komunikacji, nawiązywania relacji i sposobu, w jaki dziecko reaguje na otoczenie.

Co jest najbardziej charakterystyczne? 

• Niemowlę nie odwzajemnia uśmiechu.
• Nie kieruje wokalizacji do opiekuna.
• Nie okazuje zainteresowania twarzą bliskiej osoby.
• Zdarza się brak reakcji na imię albo reakcja wybiórcza.
• Pojawiają się powtarzalne ruchy – machanie rękami, uporczywe wpatrywanie w światło, obracanie przedmiotu w identyczny sposób.

W kolejnych miesiącach można zaobserwować brak „wspólnego pola uwagi”.

„Wspólne pole uwagi” to termin, który odnosi się do sytuacji, w której maluch wskazuje palcem na zabawkę, a potem spogląda na rodzica, jakby chciał podzielić się swoim odkryciem. 

Objawy dotyczą też rozwoju mowy. Jeśli w 12. miesiącu życia dziecko nie gaworzy, w 16. miesiącu nie wypowiada prostych słów, a w 24. miesiącu nie tworzy krótkich zdań, warto skonsultować się ze specjalistą. Nie zawsze wiąże się to z rozpoczęciem całej procedury diagnozowania autyzmu (zaburzeń ze spektrum autyzmu), ale jest wskazaniem do uważniejszej obserwacji.

W obrazie autyzmu pojawiają się również odmienne reakcje na bodźce. Mali pacjenci są bardziej wrażliwi na dźwięki, a swój dyskomfort związany z ich nasileniem, najczęściej manifestują płaczem (u starszych dzieci w tej kwestii objawy są bardziej charakterystyczne – opisujemy je poniżej). Podobnie bywa z dotykiem, temperaturą czy smakiem.

Jednak – nietypowa odpowiedź na bodźce nie zawsze oznacza nadwrażliwość. U części dzieci występuje też „niewrażliwość” (np. brak reakcji na głośne otoczenie albo na ból).

Jakie są oznaki autyzmu (zaburzeń ze spektrum) u dzieci w wieku przedszkolnym?

W wieku przedszkolnym różnice, które wcześniej wydawały się subtelne, stają się wyraźniejsze. 

Mowa jest jednym z głównych obszarów, gdzie różnice w rozwoju i funkcjonowaniu stają się najbardziej widoczne. Przedszkolak potrafi budować zdania, ale używa ich w odmienny sposób. Zamiast swobodnej wymiany myśli powtarza znane słowa i zwroty, często cytuje bajki lub zasłyszane dialogi.

• Rozmowa przestaje przypominać naturalny dialog, bo język staje się dla dziecka narzędziem odtwarzania treści, a nie środkiem budowania więzi.

Podczas gdy większość dzieci w tym wieku tworzy wspólne historie, odgrywa role i dopasowuje zabawki do wymyślonego scenariusza, dziecko ze spektrum skupia się na własnych schematach. Może układać klocki zawsze w tej samej kolejności, porządkować kredki według kolorów albo wielokrotnie wracać do tej samej czynności. Z zewnątrz sprawia wrażenie, jakby nie chciało uczestniczyć w zabawach grupowych. W rzeczywistości jest to sposób na uporządkowanie świata i zapewnienie sobie przewidywalności.

Wyraźne różnice pojawiają się także w odbiorze bodźców. Hałas w sali, zapach jedzenia czy faktura ubrania mogą wywoływać silny dyskomfort.

Nie pojawia się już tylko płacz (jak u niemowlaka). Dziecko zasłania uszy, odmawia dotykania określonych tkanin albo nie chce próbować potrawy o nietypowej konsystencji (pojawia się silna wybiórczość pokarmowa). 

W tym okresie coraz częściej zauważalne są też trudności w rozumieniu emocji innych osób. Dziecko może patrzeć na płaczącego kolegę, ale nie okazywać troski ani zaskoczenia lub nie traktować zmiany tonu głosu rodzica/nauczyciela jako części komunikatu. 

Różne oblicza zaburzeń ze spektrum autyzmu u niemowląt i małych dzieci

Jeszcze kilkanaście lat temu u dzieci i dorosłych diagnozowano różne jednostki – autyzm dziecięcy, autyzm atypowy, zespół Aspergera czy zaburzenia całościowe. Obecnie, zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-11) i Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-5), używa się jednego pojęcia: zaburzenia ze spektrum autyzmu. Zmiana definicji była celowa i przemyślana – pozwoliła lepiej uchwycić to, jak różnorodnie przebiega rozwój wśród dzieci z postawionym rozpoznaniem. 

• Pojęcie „spektrum” podkreśla, że objawy mogą przybierać bardzo szeroki zakres – od łagodnych, ledwo zauważalnych różnic w rozwoju, po głębokie trudności w komunikacji i interakcjach społecznych, które mogą przebiegać z objawami upośledzenia intelektualnego. 

Nie ma dwóch identycznych osób ze spektrum autyzmu. Wśród dzieci obserwuje się różnice w nasileniu objawów, ale także w ich „zestawie”, który tworzy indywidualny obraz zaburzenia. Mimo że wcześniej już to zaznaczyliśmy, warto by jednoznacznie to wybrzmiało. 

• Niemowlęta i dzieci mogą rozwijać mowę zgodnie z normą, a jednocześnie przejawiać trudności w relacjach społecznych. Inne zaczynają mówić później, lecz potrafią i chcą utrzymywać kontakt wzrokowy czy reagować na bliskich.

Dlatego tak ważne jest podejście indywidualne – proces diagnostyczny nie opiera się na potwierdzeniu jednego objawu, ale na całym obrazie klinicznym. W Senso Senso podchodzimy do diagnostyki i terapii w indywidualny sposób. Nasi specjaliści działają z wykorzystaniem odpowiednich badań diagnostycznych, kwestionariuszy i narzędzi, które już we wczesnym dzieciństwie pozwalają na wypracowanie metod dopasowanych do cech małego pacjenta. 

Zaburzenia ze spektrum autyzmu u nastolatków

Rozmowy w grupie rówieśniczej płyną lekko, są pełne żartów, ironii i aluzji, które większość młodych osób rozumie bez trudu. Nastolatek ze spektrum stoi obok i stara się wychwycić sens słów. Zastanawia się, kiedy powinien się roześmiać i jak podtrzymać temat. Każde potknięcie wzmacnia wrażenie, że posługuje się innym językiem. Chociaż pragnie kontaktu, bariera niezrozumienia rodzi poczucie wyobcowania i popycha go do wycofania.

• Tak może wyglądać rzeczywistość młodego człowieka, który mierzy się z niektórymi objawami zaburzeń ze spektrum autyzmu. 

Właśnie w tym okresie szczególnie widoczne stają się różnice w zakresie relacji rówieśniczych. Nastolatkowie ze spektrum często pragną kontaktu, ale nie wiedzą, jak podtrzymać rozmowę, odczytać ukryte znaczenia wypowiedzi czy zrozumieć subtelne niewerbalne sygnały. 

Intensywność przeżyć w okresie dojrzewania, w połączeniu z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, bywa trudna do opanowania. Nagłe wybuchy złości, frustracja czy emocjonalne przeciążenie mogą być bardziej nasilone niż we wcześniejszych latach. U niektórych nastolatków pojawia się też większe ryzyko wtórnych zaburzeń lękowych lub depresyjnych, ponieważ zaczynają wyraźniej dostrzegać różnice między sobą a rówieśnikami.

Edukacja staje się w tym wieku narzędziem rozwoju i sposobem na budowanie samoświadomości. Kiedy młody człowiek z autyzmem rozumie, skąd biorą się jego reakcje i dlaczego pewne sytuacje są dla niego trudniejsze, łatwiej akceptuje własną odmienność. Wiedza porządkuje doświadczenia – ułatwia rozmowę z rodziną, nauczycielami i rówieśnikami.

FAQ – objawy autyzmu u dzieci – co należy wiedzieć o zaburzeniach ze spektrum autyzmu?

Jakie są pierwsze oznaki spektrum autyzmu?

Dzieci ze spektrum autyzmu doświadczają objawów, które różnią się w zależności od nasilenia zaburzeń. U niektórych pierwsze sygnały są widoczne bardzo wcześnie (np. w sposobie reagowania na kontakt z rodzicem), u innych stają się zauważalne dopiero w wieku 2 lat (np. mogą dotyczyć komunikowania się czy sposobu zabawy). 

Czy jeden objaw wystarczy, by zdiagnozować autyzm?

Nie. Rozpoznanie opiera się na całym zestawie obserwacji i specjalistycznych badaniach. Pojedyncza cecha – np. późniejszy rozwój mowy – nie przesądza o diagnozie. Psychiatra w pełnej ocenie bierze pod uwagę różne obszary funkcjonowania dziecka – komunikację, relacje, powtarzalne zachowania i reakcje na bodźce.

Czy dziecko może mieć cechy autystyczne i nie być w spektrum autyzmu?

Tak. Każdy człowiek może wykazywać pojedyncze cechy typowe dla spektrum, np. przywiązanie do rutyny czy wyjątkową wrażliwość sensoryczną. O diagnozie decyduje jednak nie sam fakt występowania takich zachowań, ale to, w jaki sposób wpływają one na codzienne funkcjonowanie i rozwój. Dziecko z pojedynczymi cechami nie zawsze spełnia kryteria zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Czy jakieś specyficzne zachowania wykluczają autyzm?

Nie ma takiego zachowania, które automatycznie „przekreśla” diagnozę. Wiele dzieci ze spektrum nawiązuje kontakt wzrokowy, potrafi mówić pełnymi zdaniami czy przejawia zainteresowanie rówieśnikami. Autyzm ma formę spektrum. Objawy pojawiają się w różnym nasileniu i układają w odmienne konfiguracje.

Dlaczego stereotypowy obraz diagnozy autyzmu jest krzywdzący?

Stereotyp, że „dziecko z autyzmem żyje w swoim świecie i nie interesuje się innymi”, nie odzwierciedla rzeczywistości. Wiele osób ze spektrum pragnie kontaktu, ale wyraża go w odmienny sposób. Trzymanie się uproszczonego obrazu uniemożliwia wczesne wykrycie zaburzeń. Wciąż zbyt często patrzymy przez pryzmat stereotypowego obrazu „osoby z autyzmem”, zamiast dostrzegać indywidualne cechy swojego dziecka. 

Bibliografia

1. Gerc, K., & Jurek, M. (2019). Zaburzenia ze spektrum autyzmu w perspektywie diagnozy różnicowej. Eruditio et Ars, 1(2), 30-38. 
2. Winczura, B. (2019). Wczesne rozpoznawanie autyzmu u małych dzieci–sygnały ostrzegawcze dla diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 19(2), 216-225.
3. Rybakowski, F., Białek, A., Chojnicka, I., Dziechciarz, P., Horvath, A., Janas-Kozik, M., … & Dunajska, A. (2014). Zaburzenia ze spektrum autyzmu-epidemiologia, objawy, współzachorowalność i rozpoznawanie. Psychiatria Polska, 48(4).
4. Agnieszka, S., & Anna, W. (2020). Poczucie samotności u nastolatków z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Psychologia Wychowawcza, 59 (17), 41-50.
5. Wrona, S., & Józefacka, N. (2021). Wczesne objawy spektrum autyzmu-przegląd badań. Edukacja Quarterly, 157(2).
6. Winczura, B. E. (2024). Wczesne zwiastuny autyzmu u małych dzieci w interakcji z rodzicami. Wychowanie w Rodzinie, 31(3), 213-232.