Dieta sensoryczna

Skąd wziął się termin „dieta sensoryczna”?

Pojęcie „dieta sensoryczna” (sensory diet) został wprowadzony przez Patricię Wilbarger, amerykańską terapeutkę zajęciową i specjalistkę od integracji sensorycznej. Wilbarger opracowała to pojęcie w latach 90. w ramach swojej pracy z dziećmi i dorosłymi, którzy mieli trudności z przetwarzaniem sensorycznym. Była pionierką w tej dziedzinie, a jej prace miały na celu wsparcie osób z nadwrażliwością lub niedowrażliwością na bodźce.

Termin „dieta sensoryczna” pochodzi z analogii do pojęcia „diety” w odniesieniu do regularnych posiłków, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wilbarger uznała, że tak jak ciało potrzebuje odpowiedniej ilości i rodzaju pożywienia w regularnych odstępach czasu, tak układ nerwowy również potrzebuje odpowiedniej ilości i rodzaju stymulacji sensorycznej, aby zachować równowagę i prawidłowe funkcjonowanie.

 

Geneza i logika, które przemawiały za przyjęciem  terminu „dieta sensoryczna” , to:

• analogia do pożywienia – dieta odnosi się do zaplanowanego i regularnego dostarczania substancji odżywczych, które pomagają ciału funkcjonować. Wilbarger zastosowała ten sam model do stymulacji sensorycznej – zaplanowanego i systematycznego dostarczania bodźców zmysłowych, które są „pożywieniem” dla układu nerwowego,
• indywidualne potrzeby sensoryczne – tak jak różne osoby mają różne potrzeby żywieniowe, tak samo różnią się ich potrzeby sensoryczne. Wilbarger opracowała pojęcie „diety sensorycznej” jako elastycznego narzędzia, które można dostosować do indywidualnych potrzeb danej osoby – niektórzy potrzebują intensywniejszych bodźców, inni łagodniejszych,
• regulacja układu nerwowego – celem diety sensorycznej jest zapewnienie odpowiedniej ilości i rodzaju bodźców sensorycznych, które pomagają w regulacji układu nerwowego. Osoby z trudnościami w przetwarzaniu sensorycznym, takimi jak nadwrażliwość czy niedowrażliwość na bodźce, mogą korzystać z diety sensorycznej, aby lepiej kontrolować swoje reakcje na otoczenie,
• systematyczne bodźce – podobnie jak w przypadku diety żywieniowej, która zakłada regularność spożywania pokarmów, dieta sensoryczna zakłada regularne dostarczanie zaplanowanych bodźców zmysłowych (np. poprzez ćwiczenia, przerwy sensoryczne, różne rodzaje aktywności), aby zaspokoić potrzeby sensoryczne danej osoby.

Wilbarger stworzyła nie tylko sam termin, ale również opracowała wiele technik i narzędzi, które są używane w terapiach sensorycznych, w tym Protokół Wilbarger (czyli technikę szczotkowania skóry oraz stosowanie głębokiego nacisku), który jest częścią niektórych diet sensorycznych.

 

Czym jest dieta sensoryczna?

Dieta sensoryczna to plan aktywności i strategii wspierających osoby, które mają trudności z regulacją procesów sensorycznych. Jej celem jest dostarczenie odpowiedniej ilości i odpowiedniego rodzaju bodźców sensorycznych, aby pomóc w regulacji nastroju, zachowania i funkcji poznawczych.

Dieta sensoryczna, podobnie jak dieta żywieniowa,  musi być indywidualnie i trafnie dobrana, dobrze skomponowana i systematycznie stosowana. Wtedy może przynieść wspaniałe efekty w postaci poprawy codziennego funkcjonowania i zwiększenia komfortu sensorycznego.

 

Jakie bodźce są dostarczane w diecie sensorycznej?

Dieta sensoryczna może obejmować następujące formy stymulacji:

• stymulacja dotykowa ÷ obejmuje bodźce dotykowe, takie jak kontakt z różnymi fakturami, materiałami, masaż czy delikatne naciski. Przykłady:
  • zabawy z piaskiem kinetycznym czy plasteliną,
  • ściskanie miękkich piłek,
  • szczotkowanie ciała, masaże;
• stymulacja proprioceptywna ÷ to stymulacja układu proprioceptywnego, który dostarcza informacji o położeniu ciała i ruchach. Obejmuje aktywności, które angażują mięśnie i stawy, jak:
  • przeciąganie i pchanie ciężkich przedmiotów,
  • wspinanie się, skakanie na trampolinie,
  • używanie kołdry obciążeniowej,
  • mocne przytulanie;
• stymulacja przedsionkowa ÷ obejmuje bodźce dotyczące równowagi i ruchu, które pochodzą z ucha wewnętrznego. Aktywności, które dostarczają tego typu stymulacji, to np.:
  • bujanie się/huśtanie na huśtawce,
  • kręcenie się na krześle obrotowym,
  • jazda na rolkach/deskorolce,
  • skakanie na trampolinie;
• stymulacje wzrokowa i słuchowa ÷ mogą pomóc w regulacji sensorycznej, gdy osoba potrzebuje wyciszenia lub pobudzenia. Są to:
  • aktywności wizualne, jak np.: jak kolorowe światła, oglądanie obrazów, gry wizualne, układanki,
  • aktywności słuchowe , jak np.: słuchanie ulubionej muzyka, wsłuchiwanie się w ciche dźwięki natury;
• aktywności oralno-sensoryczne ÷ żucie gumy, gryzienie, ssanie, jedzenie pokarmów o określonej konsystencji (np. chrupiących, miękkich) również może dostarczyć odpowiednich bodźców i wspomagać samoregulację.

 

Dla kogo przeznaczona  jest dieta sensoryczna?

Dieta sensoryczna jest narzędziem, które można stosować zarówno prewencyjnie, jak i interwencyjnie, w różnych momentach życia danej osoby. Najważniejsze, aby była ściśle dostosowana do jej potrzeb i wprowadzana pod opieką specjalisty, takiego jak terapeuta zajęciowy. Oto główne grupy, dla których diety sensoryczne są najbardziej korzystne:

• dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego (SPD),
• osoby ze spektrum autyzmu (ASD),
• dzieci i dorośli z ADHD (Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi),
• dzieci z opóźnionym rozwojem motorycznym,
• osoby z zaburzeniami lękowymi i stresowymi,
• osoby z zespołem Downa i innymi zaburzeniami rozwojowymi,
• osoby po urazach mózgu lub innych uszkodzeniach neurologicznych,
• dzieci i dorośli z trudnościami w uczeniu się.

 

Kiedy trzeba zastosować dietę sensoryczną?

Dieta sensoryczna powinna być stosowana, gdy osoba ma trudności z przetwarzaniem bodźców zmysłowych, co wpływa na jej codzienne życie. Niezależnie od tego, czy chodzi o problemy z koncentracją, emocjami, radzeniem sobie z otoczeniem czy codziennymi zadaniami, dieta sensoryczna może być skutecznym narzędziem wspomagającym regulację układu nerwowego i poprawę funkcjonowania. Oto konkretne sytuacje, w których dieta sensoryczna może być potrzebna.

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego (SPD)

Dieta sensoryczna jest szczególnie pomocna dla osób z zaburzeniami integracji sensorycznej, które mogą mieć trudności z odpowiednią reakcją na bodźce zmysłowe. Objawy te obejmują:

• nadwrażliwość na dźwięki, dotyk, światło lub inne bodźce (np. hałas jest zbyt głośny, ubrania są nieprzyjemne w dotyku),
• niedowrażliwość, co prowadzi do poszukiwania intensywnych bodźców (np. dzieci mogą mocno ściskać przedmioty lub mocno się przytulać),
• problemy z koncentracją i organizacją w sytuacjach sensorycznych (np. w szkole, w pracy).

Spektrum autyzmu (ASD)

Osoby ze spektrum autyzmu często mają specyficzne potrzeby sensoryczne. Nadwrażliwość lub niedowrażliwość na bodźce, takie jak dźwięki, światło, zapachy, dotyk, mogą powodować przeciążenie sensoryczne lub problemy z codziennym funkcjonowaniem. Dieta sensoryczna pomaga w:

• regulacji nadmiernych reakcji na bodźce (np. unikanie hałasu, światła, dotyku),
• zaspokajaniu potrzeb sensorycznych poprzez aktywności, które dostarczają odpowiedniej stymulacji (np. huśtanie się, skakanie, przytulanie).

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)

Dzieci i dorośli z ADHD mogą mieć trudności z regulacją poziomu pobudzenia, co prowadzi do problemów z koncentracją i nadmierną aktywnością. Dieta sensoryczna może pomóc w:

• zwiększeniu koncentracji i organizacji poprzez dostarczanie odpowiednich bodźców sensorycznych (np. przerwy na aktywności ruchowe, które pomagają skupić się na zadaniach),
• regulacji nadmiernego pobudzenia poprzez ćwiczenia proprioceptywne (np. noszenie ciężkich przedmiotów, przeciąganie).

Problemy z koncentracją i nauką

Dieta sensoryczna może być stosowana u dzieci, które mają trudności z koncentracją w szkole lub podczas nauki, zwłaszcza jeśli wynika to z nadwrażliwości lub niedowrażliwości na bodźce sensoryczne. Przykłady obejmują:

• dziecko, które łatwo się rozprasza w głośnym otoczeniu, może potrzebować regularnych przerw sensorycznych (np. używanie piłeczek sensorycznych, krótka aktywność ruchowa),
• dziecko, które unika aktywności związanych z dotykiem, jak pisanie lub malowanie, może korzystać z ćwiczeń sensorycznych, które stopniowo przyzwyczają je do różnych tekstur.

Trudności w codziennych czynnościach

Jeśli dziecko lub dorosły ma problemy z wykonywaniem codziennych czynności, takich jak ubieranie się, jedzenie, kąpiel czy zasypianie, dieta sensoryczna może pomóc w zaspokojeniu potrzeb sensorycznych i ułatwić wykonywanie tych czynności. Przykłady:

• dziecko, które nie lubi zakładać pewnych ubrań z powodu nadwrażliwości dotykowej, może korzystać z ćwiczeń dotykowych, aby zmniejszyć swoją wrażliwość,
• osoba, która ma trudności z zasypianiem z powodu nadmiernej stymulacji, może korzystać z kołdry obciążeniowej, która dostarcza głębokiego nacisku i uspokaja.

Sytuacje stresowe lub wywołujące lęk

Osoby, które doświadczają nadmiernego stresu lub lęku, często mogą mieć trudności z przetwarzaniem bodźców sensorycznych, co nasila ich problemy emocjonalne. Dieta sensoryczna może pomóc:

• w redukcji stresu poprzez relaksacyjne techniki sensoryczne (np. masaż, słuchanie cichej, uspokajającej muzyki),
• w radzeniu sobie z przeciążeniem sensorycznym w miejscach pełnych bodźców (np. zatłoczona szkoła, hałaśliwe biuro).

Rehabilitacja po urazach mózgu lub zaburzeniach neurologicznych

Osoby, które przeszły urazy mózgu, udary lub inne zaburzenia neurologiczne, mogą mieć trudności z przetwarzaniem sensorycznym. Dieta sensoryczna wspiera proces rehabilitacji, pomagając osobom lepiej radzić sobie z bodźcami i poprawiając ich zdolności poznawcze oraz fizyczne.

Problemy z regulacją emocji

Dieta sensoryczna może pomóc osobom, które mają trudności z regulacją emocji, np. dzieciom, które łatwo się frustrują, wpadają w złość lub mają problemy z uspokojeniem się. Odpowiednie bodźce sensoryczne mogą pomóc w wyciszeniu się lub wprowadzeniu odpowiedniego poziomu pobudzenia.

 

Etapy wdrażania diety sensorycznej w praktyce

• Ocena indywidualnych potrzeb

Terapeuta zajęciowy/specjalista ds. integracji sensorycznej najpierw ocenia potrzeby sensoryczne danej osoby. Badane są reakcje na różne bodźce, aby zrozumieć, w których obszarach występuje nadwrażliwość lub niedowrażliwość.

• Planowanie aktywności

Na podstawie tej oceny terapeuta opracowuje indywidualny plan, w którym wybrane aktywności sensoryczne są włączane w codzienną rutynę. Aktywności te są dostosowane do specyficznych potrzeb danej osoby i mają na celu uspokojenie, pobudzenie lub poprawę koncentracji.

• Wdrożenie i systematyczność

Aktywności sensoryczne są wykonywane regularnie, często w ustalonych porach dnia. Przykładowo, dziecko może korzystać z „przerwy sensorycznej” podczas lekcji w szkole, aby zredukować napięcie, poprawić koncentrację i zresetować układ nerwowy. Aktywności mogą być wprowadzone także w domu czy w czasie wolnym.

• Monitorowanie i modyfikacje

Terapeuta zajęciowy monitoruje postępy i modyfikuje dietę sensoryczną w miarę potrzeb. Jeśli jakieś aktywności nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, lub potrzeby sensoryczne osoby się zmieniają, plan może być modyfikowany.

 

 

 Kto tworzy diety sensoryczne?

Diety sensoryczne tworzą:

• terapeuci zajęciowi – osoby wyspecjalizowane w rozwoju psychoruchowym, które pomagają dzieciom i dorosłym w radzeniu sobie z codziennymi wyzwaniami poprzez odpowiednie aktywności i ćwiczenia,
• specjaliści od integracji sensorycznej – terapeuci, którzy uzyskali dodatkowe kwalifikacje w zakresie terapii sensorycznej, z naciskiem na wspieranie osób z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego,
• psycholodzy i pedagodzy specjalni – czasem współpracują z terapeutami zajęciowymi w opracowaniu planu wsparcia, szczególnie w kontekście pracy z dziećmi w szkołach lub w ośrodkach specjalnych.

Należy pamiętać, że konieczna jest dokładna diagnoza oraz ocena profilu sensorycznego pacjenta, że dieta powinna być dostosowana do rytmu dnia pacjenta oraz jego rodziny, a kluczowa jest współpraca między terapeutą, rodzicami i placówką edukacyjną,

 

 

Dlaczego warto stosować dietę sensoryczną?

Oto najważniejsze powody, dla których warto stosować dietę sensoryczną:

• Poprawa regulacji emocji i zachowania

Dieta sensoryczna pomaga w utrzymaniu równowagi emocjonalnej i zachowania, szczególnie u osób, które mają trudności z przetwarzaniem bodźców. Może ona pomóc osobom nadwrażliwym lub niedowrażliwym na bodźce sensoryczne w:

• • złagodzeniu napięcia i nadmiernego pobudzenia,
  • zmniejszeniu reakcji na stres wynikający z przeciążenia sensorycznego,
  • zwiększeniu tolerancji na bodźce, co pozwala na lepsze funkcjonowanie w codziennym środowisku (np. w szkole, w pracy, w domu).

• Redukcja przeciążenia sensorycznego

Osoby z nadwrażliwością na bodźce sensoryczne, takie jak hałas, dotyk czy światło, mogą szybko czuć się przeciążone. Dieta sensoryczna dostarcza odpowiednich bodźców w kontrolowany sposób, pomagając zredukować przeciążenie, które prowadzi do lęku, frustracji czy wycofania.

Przykład: dziecko, które unika dotyku z powodu nadwrażliwości, może stopniowo oswajać się z delikatnymi bodźcami dotykowymi poprzez zabawę z piaskiem kinetycznym lub innymi materiałami o przyjemnej fakturze, co pozwoli mu z czasem zredukować lęk przed kontaktem fizycznym.

• Wspieranie koncentracji i uwagi

Dieta sensoryczna może poprawić koncentrację i zdolność do skupienia się na zadaniach, co jest szczególnie pomocne dla osób z ADHD lub z trudnościami w uczeniu się. Poprzez dostarczanie odpowiednich bodźców dieta sensoryczna pomaga regulować poziom pobudzenia i organizować aktywność umysłową.

Przykład: dziecko z ADHD może mieć trudności z siedzeniem spokojnie przez dłuższy czas. Włączenie aktywności proprioceptywnych, takich jak noszenie ciężkich przedmiotów lub korzystanie z piłki sensorycznej, może pomóc w „wyładowaniu” nadmiaru energii i zwiększeniu koncentracji.

• Wsparcie rozwoju motorycznego

Aktywności sensoryczne, takie jak zabawy ruchowe, masaże, czy ćwiczenia proprioceptywne, wspomagają rozwój umiejętności motorycznych i koordynacji ruchowej. To ważne dla dzieci z opóźnieniami w rozwoju, które potrzebują wsparcia w rozwoju fizycznym.

Przykład: dziecko, które ma problemy z koordynacją ruchową, może korzystać z aktywności przedsionkowych (np. huśtanie się, turlanie) oraz proprioceptywnych (np. pchanie, noszenie), aby poprawić równowagę i precyzję ruchów.

• Zwiększenie tolerancji na bodźce

Dieta sensoryczna pomaga osobom z nadwrażliwością na bodźce stopniowo zwiększać swoją tolerancję na różne bodźce zmysłowe, takie jak hałas, dotyk, światło czy tekstury. Dzięki temu stają się one bardziej komfortowe w otaczającym je środowisku.

Przykład: dziecko, które ma trudności z noszeniem określonych ubrań z powodu nadwrażliwości na tkaniny, może stopniowo przyzwyczajać się do różnych materiałów poprzez dotykanie i noszenie ich w kontrolowanym otoczeniu.

• Redukcja lęku i stresu

Dla osób z lękiem lub zaburzeniami emocjonalnymi dieta sensoryczna może dostarczyć technik relaksacyjnych, które pomagają w redukcji stresu. Odpowiednia stymulacja zmysłowa, np. poprzez koce obciążeniowe, delikatne masaże lub słuchanie relaksacyjnej muzyki, może przynieść ukojenie i poczucie bezpieczeństwa.

Przykład: osoba, która ma trudności z zasypianiem z powodu nadmiernego pobudzenia, może korzystać z kołdry obciążeniowej, która dostarcza głębokiej stymulacji dotykowej, pomagając wyciszyć ciało i umysł.

• Pomoc w codziennych czynnościach

Dieta sensoryczna może ułatwić wykonywanie codziennych zadań, takich jak jedzenie, ubieranie się czy kąpiel, dla osób, które mają trudności z integracją sensoryczną. Przez dostarczanie odpowiednich bodźców, dieta pomaga w wypracowaniu strategii, które ułatwiają funkcjonowanie w codziennym życiu.

Przykład: dziecko, które nie toleruje pewnych tekstur jedzenia, może korzystać z ćwiczeń dotykowych i oralnych, aby stopniowo przyzwyczajać się do różnych tekstur i smaków.

• Poprawa jakości życia

Dzięki lepszej regulacji sensorycznej dieta sensoryczna pomaga osobom lepiej funkcjonować w codziennym życiu, zwiększając ich komfort i zdolność do uczestnictwa w różnych aktywnościach. Może to poprawić ogólną jakość życia, zmniejszając trudności związane z bodźcami sensorycznymi.

Przykład: osoba, która unikała tłocznych miejsc z powodu nadmiernej wrażliwości na hałas i światło, może dzięki odpowiednim ćwiczeniom sensorycznym stopniowo zwiększać swoją tolerancję na bodźce, co pozwoli jej komfortowo uczestniczyć w życiu społecznym.

• Indywidualne podejście i elastyczność

Dieta sensoryczna jest dostosowywana do indywidualnych potrzeb każdej osoby, co oznacza, że jej elementy są elastyczne i mogą być zmieniane w zależności od tego, jak rozwijają się potrzeby sensoryczne danej osoby.

Przykład: dziecko, które początkowo korzystało z intensywnych bodźców dotykowych, może z czasem potrzebować bardziej łagodnych stymulacji lub zmieniać rodzaj bodźców w zależności od zmieniających się potrzeb.