Muzykoterapia dzieci ze spektrum autyzmu w wieku przedszkolnym

Wstęp

Muzykoterapia jest stosowana w leczeniu chorych od najdawniejszych czasów, a jej wpływ na człowieka był obecny od początków ludzkości.

Już ludy pierwotne traktowały muzykę jako element magii, który wraz z rytualnymi tańcami i innymi obrzędami służył między innymi leczeniu chorych. 2-3 tysiące lat p.n.e. w Egipcie, Babilonie i Asyrii istniał podział na muzykę dobrą (czyli dworską, ceremonialną) i złą (czyli taką, która wzbudzała emocje). Uznawano muzykę za siłę mogącą kształtować postawy i zachowania.

Staroegipskie pismo donosi o zbawiennym wpływie gry pięciu muzyków na bóle, na które cierpiała jedna z królowych V dynastii, a w innych egipskich pismach czytamy o stosowaniu śpiewu przeciwko morowemu powietrzu.

Szczególną rolę przypisywano muzyce w antycznej Grecji. Muzyka grecka w okresie swego rozkwitu zajmowała specjalne miejsce w życiu każdego Greka. Towarzyszyła tańcom, poezji i ćwiczeniom gimnastycznym młodzieży. Udział w chórze był obowiązkowy dla każdego wolnego obywatela, a nauka muzyki trwała do trzydziestego roku życia. Dla Platona uprawianie muzyki należało do wychowania paideia, natomiast w spartańskich szkołach muzyka była ważniejsza od gramatyki. Zdecydowany rozwój i kontynuacja zainteresowań wpływu muzyki na człowieka nastąpiły w XVII w. W tym okresie powszechnym zjawiskiem stało się leczenie muzyką schorzeń powstałych na skutek ukąszenia przez jadowite pająki. Metodę tę nazwano jatro-muzyką.
Dopiero po II wojnie światowej oficjalnie uznano muzykę jako środek terapeutyczny. Jej funkcja przez wieki się zmieniała, ale zawsze była bardzo istotną częścią naszego życia. Szybki rozwój muzykoterapii stał się możliwy dzięki medycynie, która uznała podłoże emocjonalne za przyczynę występowania chorób. Obecnie pełni ważną rolę w lecznictwie, rehabilitacji oraz w profilaktyce zdrowia psychicznego u ludzi zdrowych. Jej wielowymiarowy charakter pozwala na zastosowanie tej formy terapii w psychiatrii, kardiologii, geriatrii, chirurgii, położnictwie, opiece paliatywnej, stomatologii.

Spis treści:

1. Muzykoterapia jako metoda wspomagająca kompleksowe oddziaływania lecznicze

2. Cele terapeutyczne muzyki

3. Muzykoterapia w praktyce

4. Poprawa funkcjonowania

5. Muzykoterapia w leczeniu nerwic

6. Podsumowanie

1. Muzykoterapia jako metoda wspomagająca kompleksowe oddziaływania lecznicze

Muzykoterapia stosowana jest głównie jako metoda wspomagająca kompleksowe oddziaływania lecznicze. Można ją wykorzystywać w lecznictwie szpitalnym, ambulatoryjnym lub sanatoryjnym.

Badania naukowe potwierdzają jej wpływ na stan psychiczny pacjentów, układ krążenia, oddechowy i wewnątrzwydzielniczy.

Jako zdecydowana entuzjastka muzykoterapii uważam, że muzyka mogłaby pełnić rolę uniwersalnego środka leczniczego, taniego i niepowodującego skutków ubocznych. Chciałabym skupić się na aspekcie terapeutycznym zastosowania muzykoterapii, o czym mówią liczne badania naukowe potwierdzające jej bardzo szerokie zastosowanie.

Skuteczność muzykoterapii skłoniła różnych badaczy do opracowania zasad oraz metod, które mogliby wykorzystywać terapeuci w swojej pracy. Dzięki temu powstała muzykoterapia jako oddzielna metoda oddziaływania terapeutycznego, która wykorzystuje wpływ muzyki na psychosomatyczną sferę ustroju człowieka. Powstały także standardy jej stosowania oraz określone procedury, aby terapia muzyką mogła spełniać założone cele terapeutyczne.

2. Cele terapeutyczne muzyki

Zastosowanie muzykoterapii pozwala na osiągnięcie następujących celów:

kształtowanie sfery emocjonalnej (głównie pożądanych emocji: uczuć, stanów afektywnych, nastrojów) oraz wpływanie na właściwe sterowanie emocjami,
rozwijanie prawidłowej komunikacji międzyludzkiej – wzbudzanie gotowości do kontaktu, inicjowanie i ukierunkowanie prawidłowego komunikowania się,
kształtowanie osobowości pacjenta – poprzez wpływ na postawy i zachowania, zdobywanie nowych doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych, wyrabianie postawy twórczej,
wpływ na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz napięcie emocjonalne i mięśniowe,
korzystny wpływ na stan psychofizyczny pacjenta,
wzbogacenie oraz wspomaganie metod diagnostycznych,
wzbudzanie określonych reakcji fizjologicznych oraz wpływ na przemiany biochemiczne zachodzące w ustroju.

Wpływ muzyki na organizm jest wielostronny. Dr. Elżbieta Galińska wyróżniła cztery obszary oddziaływań w muzykoterapii:

psychosomatyczny – zakłada wsparcie psychiczne dla pacjenta oraz regulację czynności wegetatywnych organizmu,
psychologiczny – wpływ emocjonalny, komunikacyjny, poznawczy, humanistyczny,
psychomotoryczny – terapia zaburzeń motoryki oraz wykorzystywanie muzyki jako czynnika porządkującego i stymulującego ruch,
pedagogiczny – wykorzystywanie muzykoterapii w leczeniu różnych zaburzeń psychofizycznych i kłopotach dydaktyczno-wychowawczych dzieci i młodzieży.

Szczególne znaczenie muzykoterapii odczuwam w pracy w placówce przedszkolnej z dziećmi ze spektrum autyzmu oraz z wrodzonymi przypadłościami genetycznymi.

Dojrzałość przedszkolna dziecka z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego jest równoznaczna z osiągnięciem przez nie takiego stopnia rozwoju fizycznego, umysłowego oraz społeczno-emocjonalnego, jaki pozwala mu na pozostanie kilku godzin dziennie pod opieką personelu przedszkola oraz współuczestniczenie w zajęciach przedszkolnych.

Wyrazem adaptacji małego dziecka do przedszkola jest umiejętność zaspokojenia w tym środowisku własnych potrzeb oraz zdolność do spełnienia stawianych wymagań. Dzieci rozpoczynające edukację przedszkolną różnią się między sobą poziomem zdolności przystosowawczych oraz funkcji poznawczych. Jedne dzieci adaptują się łatwo, ale są i takie, które mają duże trudności w adaptacji.

3. Muzykoterapia w praktyce

W moim gabinecie terapia stosowana jest zawsze w sposób planowy i celowy.

Zwracam szczególną uwagę na maluchy, które mają problem społeczny. Prowadząc obserwację moich podopiecznych, zauważyłam, że często zmienia się ich stan emocjonalny. Zaczęłam uwzględniać w terapii aktualny nastrój i towarzyszące mu emocje. Ponieważ zależy mi na tym, aby każde zajęcia rewalidacyjne były dostosowane do potrzeb grupy lub pojedynczych dzieci, postanowiłam wprowadzić kwestionariusz ankiety dla rodziców. Dzięki temu zyskałam pogląd na dziecko również w środowisku domowym, a także zdobyłam wiedzę na temat postrzegania dziecka przez jego rodziców i opiekunów.

Wieloletnie doświadczenie pozwala mi wysnuć wnioski, że muzyka znacząco wpływa na:

korekcję zaburzonych funkcji,
stymulację rozwoju w warunkach ograniczonego dostępu do bodźców,
usunięcie napięcia psychofizycznego,
dostarczenie pozytywnych doświadczeń społecznych.

Oddziaływania terapeutyczne wpływają na cały organizm ze szczególnym zwróceniem uwagi na sferę procesów takich jak emocje, dążenia, oczekiwania i marzenia. Efektem tych oddziaływań jest poprawa samopoczucia, nastroju, usunięcie lęku. Dzieci odreagowują napięcia, sprawiają wrażenie otwartych na wyobrażenia, przez co zwiększa się ich prawidłowa relacja z członkami grupy.

Terapia w zaburzeniach ze spektrum jest specyficzna, ponieważ funkcje somatyczne zostają zachowane, natomiast zaburzeniu ulegają relacje pomiędzy dzieckiem a środowiskiem, dlatego terapia w tego rodzaju zaburzeniach wymaga opierania się na metodach społecznych i dąży do przystosowania i samodzielności społecznej małych pacjentów.

Kształtowanie poczucia tożsamości u dzieci ze spektrum autyzmu jest stopniowe i przebiega w kilku etapach.

Punktem wyjścia jest nawiązanie przyjaznego kontaktu z dzieckiem, a następnie przeniesienie tego kontaktu na grupę oraz możliwość wyrażenia siebie poprzez zajęcia muzyczne.
W kolejnym etapie dochodzi do poznania cech osobowościowych dziecka, jego potrzeb, dążeń i aspiracji. Stosuje się tu mechanizmy polegające na identyfikowaniu się pacjentów z muzyką poprzez prezentację siebie za pomocą instrumentu muzycznego lub produkcji dźwiękowej.
W dalszej fazie stymuluje się jego wszystkie funkcje celem pogłębiania kontaktu z terapeutą i grupą. Ważne jest odkrywanie znaczeń i symboli oraz odnoszenie ich do teraźniejszych problemów.
Dziecko poprzez muzykę ma możliwość wyobrażenia sobie emocji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych poprzez ukierunkowane zadania. Podejmuje się także analizy i korekty wzorów interakcji z innymi członkami grupy terapeutycznej, a następnie członkami rodzin (poprzez przeniesienie zachowań). W ich role wcielają się członkowie grupy w scenkach z użyciem instrumentów muzycznych.
W następnym etapie stymuluje się dzieci do samodzielnej pracy i podejmowania inicjatywy. Młodzi ludzie grają na instrumentach siebie – zaczynają od ról aktualnych, a kończą na rolach, które powinni pełnić w przyszłości. W końcowym etapie przygotowuje się dzieci ze spektrum do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie i podejmowania przez nie pracy, nauki, życia w rodzinie.

4. Poprawa funkcjonowania

Terapia muzyką poprawia funkcjonowanie neurologiczne dzieci. Pełni funkcję relaksacyjną oraz wspomagającą rehabilitację. Wykorzystuje się połączenie śpiewu, ruchu, tańca oraz aktywne muzykowanie – głównie na instrumentach perkusyjnych i klawiszowych.

Rytmiczna słuchowa stymulacja odgrywa bardzo ważną rolę w zewnętrznej stymulacji, ponieważ oddziałuje na ruch i kontrolę chodu. Ułatwia pokonanie takich trudności jak: rozpoczęcie chodu, utrzymanie rytmu, tempa oraz zmianę kierunku chodu. W swojej pracy zawodowej często spotykam dzieci mające problem ze świadomością własnego ciała. Czasem zdarza się, że łączę muzykoterapię z metodą Kepharta, gdyż dodatkowo wzmacnia ona funkcje percepcyjno-motoryczne.

Ważnym elementem rehabilitacji jest także śpiew, który pozwala na usprawnianie mowy. Połączenie muzyki i tańca wpływa korzystnie na równowagę, obracanie się oraz zapobiega występowaniu upadków. Poprawia nie tylko funkcjonowanie ruchowe, lecz także emocjonalne, ponieważ stanowi formę zewnętrznej ekspresji emocjonalnej dziecka. Pobudzając czynności mózgu, my – terapeuci – mamy wpływ na poprawę sprawności ruchowej i mowę dzieci.

5. Muzykoterapia w leczeniu nerwic

Muzykoterapia znalazła także zastosowanie w terapii osób z zaburzeniami nerwicowymi.

Lęk towarzyszy każdemu dziecku, a szczególnie dzieciom z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego.

Jest jedną z podstawowych emocji człowieka. Może być manifestowany poprzez np. drżenie rąk i nóg, duszność czy trudności w skupieniu uwagi. Dzieci czują zawstydzenie, czerwienią się i mają skłonność do płaczu. Rzadko pojawia się senność, nudności i obgryzanie paznokci. Każdy z nas znalazł się kiedyś w sytuacji lękowej. Uważam, że ten stan powinien trwać krótko.

Staram się, aby na moich zajęciach tak było. Gdy lęk i stres jest długotrwały, może się przyczynić do powstania nerwicy. Czasem zdarza się, że dziecko, które dopiero zaczyna uczęszczać na terapię, niestety ma zdiagnozowane zaburzenia nerwicowe. W takim przypadku stosuje się głównie muzykoterapię grupową, którą cechuje wspólne słuchanie muzyki oraz aktywne muzykowanie.

Muzykoterapia w leczeniu nerwic ułatwia wyrażanie i przekazywanie własnych emocji oraz rozwiązywanie konfliktów interpersonalnych. Słuchanie muzyki (które może być swobodne lub z narzuceniem tematu), a także gra na instrumencie i ćwiczenia integracyjne zastosowane w czasie zajęć – szczególnie pozytywnie wpływają na obniżenie poziomu lęku u moich podopiecznych.

6. Podsumowanie

Wykorzystywanie muzykoterapii – jako metody wspomagającej leczenie – daje możliwość realizowania celów terapeutycznych oraz rehabilitacyjnych. Muzyka w szczególności:

zmniejsza ból, lęki, depresję,
poprawia nastrój i sen,
pomaga w kształtowaniu się postaw, zachowań i odczuć,
leczy duszę i działa antystresowo.

Ponadto, na bazie osobistych doświadczeń i obserwacji reakcji pacjentów mam pewność, że muzykoterapia prowadzi do wyciszania napięć, umożliwiając wprowadzenie umysłu w stan harmonii i spokoju. Pomaga w wyrażaniu uczuć, emocji i wywołania stanu odprężenia i relaksu. Terapia muzyką stosowana jest także w celu poprawy komunikacji i współpracy w grupie, przełamywania bariery autyzmu. Dla dzieci z zaburzeniami jest siłą stymulującą, ponieważ wpływa na zwiększenie liczby zainteresowań oraz podnosi poziom energii.

Zapraszam serdecznie na grupowe zajęcie muzykoterapii dla dzieci w Senso Senso!

Bibliografia
1. A. Gąsienica-Szostak, Muzykoterapia w rehabilitacji i profilaktyce, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2022.
2. M. Janiszewski, Muzykoterapia aktywna, Wyd. PWN, Warszawa 1993.
3. A. Metera, Muzykoterapia. Muzyka w medycynie i edukacji, Wydawnictwo Centrum Technik Nauki „Metronom”, 2006.